Midt i ein av Noregs vakraste og villaste fjordar står ein absurd bygning, plassert i bratte fjellet. Harastølen.
Båten Balholm, lasta med rundt 100 menn frå Bergen, seig innover Lustrafjorden. Målet låg langt oppe i fjellsida: Harastølen.
– Galningane kjem!
– Eg hugsar det så godt. Det var ein oktoberdag i 1959. Eg bestemte meg raskt for at eg ikkje skulle vere blant dei nysgjerrige som strekte hals nede på kaien for å sjå dei stakkars folka – galningane – som vart sende frå Rosenbergs Asyl og opp på Harastølen.
Mannen bak desse orda, Hans Lavoll, er no død. Lokalhistorikaren delte minne og informasjon med meg for rundt 10 år sidan, då eg samla materiale til det som kanskje ein dag skal bli ei bok. Ei bok om dei ulike epokane til det majestetiske bygninga på ei fjellhylle i Lustrafjorden. «Frå Soria Moria til spøkelseshus» kunne ha vore ein aktuell tittel. Men huset nektar å døy. Den gigantiske bygninga på 5000 kvadratmeter, fordelt over fem etasjar, har romma mange utstøytte grupper: Først kom tuberkulosepasientane i 1902. Deretter dei psykiatriske pasientane i 1959. Så flyktningane frå Bosnia i 1990. For dei aller fleste vart Harastølen ein trygg hamn – i kortare eller lengre periode. Kva som kom etter desse gruppene, får du ikkje vite før du har arbeidd deg gjennom desse epokane der Harastølen var eit heilt spesielt samfunn – isolert og sjølvbergande.
Då legestanden vann over leprabasillen som gjorde folk spedalske, såg St. Jørgen-stiftelsen i Bergen seg om etter nye utfordringar. Valet var enkelt: Den neste fienden vart Mycobacterium tuberculosis; meir kjent som tuberkulose, eller tæring. Det var ein sjukdom som spreidde seg gjennom spytt, og som gjekk til åtak på lungene. Årleg døydde rundt 7000 menneske av tuberkulose i Noreg. Særleg ungdomar vart hardt råka av denne folkesjukdomen.
Tørt klima, furuskog og tynn fjelluft: Det var ingrediensane ein i gamle dagar trudde skulle kurere folkepesten. Og alt dette fann dei på denne 200 meter lange og seks meter breie fjellhylla, 600 meter over fjorden. Den imponerande store bygningen er hovudverket til den bergenske stjernearkitekten Adolph Fischer (1844-1925), som også restaurerte Håkonshallen.
30. oktober 1902 kom den fyrste pasienten til det som var eit av dei største spesialsjukehusa i landet. Eit par dagar etter var det opningsfest med storfolk frå byen, middag, talar og telegramhelsingar. Til og med kong Oscar ll sende gratulasjonstelegram. Det vart ikkje spara på nokon ting. Prislappen vart nesten dobbel så dyr som planlagt: heile 770 000 kroner. Det var mykje pengar i 1902.
Sjur Fuhr var 12 år gamal då han kom med skulekorpset nede frå bygda Dale og spela for dei tuberkuløse pasientane. Han fortalde meg mange gode historier frå sitt fyrste møte med Harastølen til han hadde arbeidsplassen der oppe.
– Det var som å kome til ein by! Her var mitt første møte med vassklosettet. Eg hugsar kor redd eg var då eg trekte i snora. Eg trudde eg hadde satt fri heile Feigumfossen!
Som dei aller fleste tuberkulosepasientane er også Sjur gått ut av tida.
Sjå det for deg. Den flotte, kvite bygningen. Parkanlegget med velstelte plenar, rose- og blomsterbed. Eige bakeri, gartneri, vaskeri, kraftverk, postopneri, kino og bibliotek med 17000 bøker. Summen av dette var eit isolert, men velfungerande samfunn. Det at Harastølen, eller Sanatoriet på folkemunne, hadde eige kraftverk skunda nok på at bygda Dale nede ved fjorden, også fekk kraftverk. Det skjedde ti år etter.
Båtreisa frå Bergen tok to døgn. Men det var ikkje alltid fjorden var open heilt inn til Luster. På kalde vintrar fraus den inste delen att. Gjennomsnittleg skjedde det kvart tredje år. Då måtte folk eller varer lossast ved iskanten fleire mil unna målet, og bli henta av mottakarane. Pasientane til sanatoriet måtte hentast med hest og slede. Turen frå fjorden og opp dei 13 svingane kunne ta halvannan time.
Etter kvart vart det bygd ei taubane som gjorde det enklare å kome seg til og frå bygda.
Normalkuren, kuring, gjekk på å ligge ute i allslags vér i timevis. Sjølv på kalde vinterkveldar, godt nedpakka i ullpledd og pels. I tillegg skulle pasientane ete seg gjennom fem kraftige måltid om dagen. Mange måtte i tillegg gjennom ulike inngrep. Den mest dramatiske og smertefulle, torakoplastikk, «storoperasjonen» eller «kvisting», tok mange liv. For å få lunga til å klappe saman, vart fleire, opptil åtte – ti ribbein, fjerna på den eine sida av brystkassa. Overlevde pasienten var han merkt for livstid, gjennom deformert brystkasse og skeiv rygg.
Eg høyrer på lydopptak med Kristina Øygard (fødd Stuppelshaug), lagra i arkivet til NRK. Ho vaks opp på Harastølen. Eg høyrer gleda og latteren i røysta hennar når ho mimrar attende til dei gode åra på Harastølen. Og eg les det ho har skrive ned, med sirleg og fin handskrift. Ho fortel om «peiling», og alle dei flotte festane ho fekk vere med på. Der ho og søskena spionerte på pasientane. Dei fleste var unge menneske som flørta og tok sjansar på romantiske møte, trass i strenge reglar og smittefaren. Dei var jo alt sjuke. Kva risiko kunne det vere å leve litt? Når folk døydde, vart dei frakta vekk i all stille.
Aldri er livet så sterkt som når ein har døden så tett på.
Lyrikar Aslaug Låstad Lygre skreiv: «Vi skal ikkje sova bort sumarnatta, ho er for ljos til det» då ho kjempa mot tuberkulosen på sanatoriet oppe i fjellheimen. Mange meiner det var under dette opphaldet ho vaks fram som diktar av større format.
Det var knytt stor skam til å vere innlagt for tuberkulose. Vart du frisk, vart du likevel uglesett og mistenkt for å bere smitten med deg.
Ei kvinne på over 70 år delte historien sin med meg. Ho kom frå kysten. Det var ei lang reise til inst inne i verdas lengste fjord.
– Eg hugsar eg var skremt då eg kom opp der, og nesten like skremt då eg skulle reise frå trygge Harastølen og møte bygda mi att fleire år etter, sa ho.
Ho fortalde ikkje ungane sine at ho som ungdom budde tre år på Harastølen; frå ho var 13 til 17 år.
Nedlegginga av Lyster Sanatorium var eit stort framsteg, større enn bygginga. Det tydde at legestanden og medisinen hadde vunne kampen over folkesjukdommen tuberkulose.
Det tok ikkje lang tid før nye grupper som storsamfunnet helst ville isolere, fekk heimen sin i den store bygninga.
Ved opninga i 1902 hadde Lyster sanatorium 96 sengeplassar. På slutten, i 1958, var det 150 sengeplassar. Rundt 15 000 menneske frå heile landet hadde vore lagt inn på institusjonen i kortare eller lengre periodar.
Dei 150 sengeplassane passa perfekt for den neste gruppa. I to puljer kom 140 mannlege pasientar hit. “Galningane”. Dei kom saman med forvaltar, overpleiar, to «pleiersker» og fire pleiarar. Også denne gongen var det sjøvegen frå Bergen til Luster. Dei kom frå det bergensarane kalla «Tussehaugen».
Rosenbergs Asyl i Bergen vart lagt ned i 1959. I dag er bygningen ein del av universitetet. Bilete frå asylet avslører at denne gruppa var nedst på rangstigen i samfunnet. Dei friskaste låg på sovesalar, dei meir utagerande vart stuva inn i skitne båsar, med ei matluke nede ved golvet.
Det måtte ombyggingar til for å takle dei nye bebuarane. Romma vart delte opp i mindre einingar, taket senka, alle vindauge skifta ut med uknuseleg glas, trapperommet som gjekk frå kjellar til fjerde etasje sikra med sterkt nettinggjerde. Den tidlegare så flotte hagen inngjerda, for å bli ein luftegard der ingen kunne rømme frå.
For ein kontrast å kome frå byen og opp på fjellhylla! Utsikta innover den blågrøne fjorden, like til Fanaråken og Sognefjellet, må ha gjort inntrykk på karane. Same kor galne dei var.
Dei var ikkje vande med å få pålegg på skiva der dei kom frå. Kokka på Harastølen protesterte mot den type handsaming av folk. Dei skulle ha god pålegg, til liks med andre folk. Elles sa ho opp jobben! Pålegg vart det.
Det gjekk heller ikkje mange år før dei høge gjerda til luftegarden vart rivne ned og dei friskaste kunne gå fritt i naturen.
I alle år har Harastølen vore ein viktig arbeidsplass for bygdefolk. Far min var 26 år då han fekk sommarjobb her. Det resulterte i fast stilling året etter. Den viktigaste kriteriet var at han var sterk. Oppvaksen på Hardangervidda og med fleire års røynsle med tungt kroppsarbeid i smelteverk og anlegg rundt om i distriktet, vart han rekna som kvalifisert til å jobbe som pleiar.
Det var stort sett mannlege pasientar, og mannlege pleiarar. På folkemunne vart det humoristisk sagt at det var bra at dei tilsette gjekk i kvite frakkar, slik at ein kunne sjå skilnad på pleiarane og pasientane.
Sjefen som fjerna dei høge inngjerdingane, meinte at dette skulle vere som ein heim for dei som skulle leve her i år etter år. For det var sjeldan nokon kom seg ut att av institusjonen, i live.
Mine tidlegaste minne av pasientane er ein gjeng gamle gubbar som står i tunet vårt. Far hadde teke dei med på biltur, eller dei var med og jobba på gardane rundt om. Eg er kanskje fem-seks år. Eg står i stoveglaset i etasjen over og observerer dei. Dei står krumbøygde og suttar på dei sjølvrulla sigarettane sine, medan dei ser utover fjorden. Dei ruslar rundt. Humrar litt. Stoppar opp. Går litt til. Harmlause. Harmlause gamle menn. Lite dramatisk. Dei var ikkje galne på den måten eg hadde tenkt.
Det første eg hugsar frå sjølve Harastølen er julekonsertane med skulemusikken. Lepane hang nesten fast i det kalde munnstykket på det like kalde tenorhornet. Det var ingen varme å hente i den syntetiske uniforma, eller i finskoa mine. Eg kan ikkje hugse om eg hadde noko anna enn nylonstrømper og kvite knesokkar under. Ingen ullstrømper å spore tidleg på 1970-talet.
Men då me var ferdige med julesongane ute på tunet, var det inn i dei store salane. Til varmen, brus og bollar – før turen gjekk vidare ned i bygda, på gamleheimen og i kyrkja. Sanatoriet var ein akseptert og viktig del av lokalsamfunnet. Eg høyrde aldri nokon som kritiserte institusjonen, eller var redd pasientane. Men eg visste at det var ein avdeling i øvste etasje, lukka avdeling, der dei «galnaste» held til.
Sommaren 1983 byrja eg å arbeide på Harastølen. Fyrste sommaren var eg i vaskeriet. Der fekk me ofte besøk av pasientane. Berre ein gong kan eg hugse at me måtte låse døra fordi ein av karane var utagerande. Han banna og skreik, la seg over fronten på ein bil og banka laus. Pleiarane i kvite frakkar kom og roa han ned.
Sommaren etter fekk eg jobb som pleiar. Eg skulle jobbe i den store kvite bygningen, med tilhøyrande kvit frakk.
Slik vart eg betre kjend med pasientane. Somme av dei hadde følgt båten Balholm over 25 år tidlegare. Fleire av dei var krigsseglarar under andre verdskrig. Andre hadde ulike diagnosar som vart behandla med medisin. Fram til 50-talet var sovemedisinen Kloral det einaste medikamentet. Etter kvart vart det utvikla antipsykotiske legemiddel som kunne dempe vrangførestellingar og hallusinasjonar. Det var ingen som vart lobotomert oppe på Harastølen. Men nokon hadde vore gjennom denne dramatiske operasjonen, med ymse resultat, frå tida i Bergen.
Eg leitar fram gamle bilete. Fotografi på papir frå midten av 1980-talet. Ser smilande eldre menneske, med eller utan tenner.
Ivar, som me kalla «hirren», fordi det var omtrent det einaste han sa. Arne, som i gode periodar kunne drive kiosken. I andre periodar, der ein justerte medisinen hans, hadde han nok med berre å takle skjelvingar og forvirring.
Kunstnaren Tulli, med nøkkelen rundt halsen og fargerike klede. Ho hadde sitt eige vesle hus midt på tunet. Det var fylt opp med ulike prosjekt. Rastlause Bjarne som nesten aldri sa noko, berre hasta fram og attende. Liten og tynn som ein 10-åring.
Sindige Johan med dei intense brune augo, som det vart sagt kunne vere både sint og farleg. Eg tykte han var ein gamal mann den gongen, men ser no at han ikkje hadde eitt grått hår. Han var nok langt yngre enn mine no 54 år.
Nikolai med dei altfor store skoa. Han som ein dag skolv som eit ospelauv, fordi han hadde røyster i hovudet som fortalde han at den eine ferievikaren ville drepe han. Eg kunne ikkje anna enn å roe han, og forklare at desse røystene skulle han berre ignorere, rett og slett drite i. Dei prøvde berre å gjere han utrygg. Han måtte stole på meg.
Steinar som smiler så breitt at tannstubbane grin mot ein, og augo forsvinn i små sprekker. Han var den første eg dusja då eg som 19-åring kom på jobb. Medan dei mannlege pleiarane stod i døra og flirte. Den gongen tok eg oppgåva utan å kommentere. No i dag hadde eg nok bede om meir respekt for pasientane, og at dei skulle lukke døra til dusjen.
Eg hugsar den unge guten, odelsguten, nokre år eldre enn meg sjølv, stiv i kroppen, som gjekk med raske steg over alt. Fann liksom ikkje roa. Somme sa at han ikkje hadde fått oksygen under fødselen. Når eg skriv dette no, slår tanken meg om at han i dag ville kanskje fått ein bokstav-diagnose. Han hadde fått mykje av dei same faktene som prega dei fleste pasientane. Røyking av sneipar hadde farga fingertuppane gulbrune. Dei samla på restane, opna dei og «badla» nye sigarettar av det som før var sneipar.
På Harastølen og nede i bygda var det ingen som reagerte på dei. På heimekampane til Sogndal var dei vande med å sjå Harastølen-bussen parkere. Då kunne det vere stirring frå folk som venta seg skumle karar. Dei vart nok skuffa. Det som velta ut av bussen var eldre menneske, slike som kunne ha blitt bygdeoriginalar om dei hadde blitt buande i bygda dei vaks opp i.
Så kom HVPU-reforma; forkortinga for Helsevernet for psykisk utviklingshemma. Ansvaret vart flytta frå fylkeskommunen til kommunane. Bak tilbakeføringa til lokalmiljøa låg tanken om likeverd: Alle menneske skal kunne ta del i dei same velferdsgoda og ha normale levekår. Store institusjonar vart lagde ned.
Folk skulle no flytte «heim» til kommunen der dei vart fødde. Ofte til familiar som ikkje ville vite av dei. Det var ikkje alle som fekk besøk dei fleire ti-åra dei hadde hatt heimen på Harastølen. No skulle dei bu som vanlege folk. Eg hugsar eit av argumenta: Dei skulle få gå på kino, posten og restaurant som andre folk. Etter 30-40 år på institusjon var det kanskje ikkje dét som stod øvst på prioriteringslista deira.
Harastølen-miljøet smuldra. Både dei som hadde jobben og dei som hadde heimen sin oppe i fjellsida var bekymra for framtida. Men ikkje alle.
«Det er no det sama da; om eg er galen her eller galen i bygdi», var svaret eg fekk av ein pasient då eg spurte han kva han tenkte om å flytte «heim».
Tilsette søkte seg vekk før nedleggingsdatoen. Ved nyttår 1990/1991 var det om lag 60 pasientar att.
Dei gret; både pasientar og pleiarar, då dei siste vart spreidde for alle vindar. 20 av dei var «heldige» og fekk flytta til psykiatrisk avdeling i Gaupne. Då hadde dei i alle høve dei kjende tilsette rundt seg. Mange døydde like etter nedlegginga. Merkeleg nok gjaldt det både pasientar og pleiarar.
I NOU (Noregs offentleg utgreiingar) 2001:22 «Fra bruker til borger» kjem det fram at fleire mål med reforma ikkje vart realisert. Dei som skulle bli ein del av samfunnet, opplevde å få ei meir isolert fritid, organisert av personalet. Omsorgspersonalet hadde, i over halvparten av dei undersøkte tilfella, for dårleg kjennskap og kunnskap om dei somatiske lidingane til brukarane.
Det var krigen i det tidlegare Jugoslavia som førte til at bygningen kom til nytte att.
10. oktober 1992 blei det kjent at 100 krigsflyktningar frå Bosnia-Hercegovina skal plasserast på Harastølen.
Tre dagar etter protesterer Bosnia-Hercegovinaforeninga og NOAS-leiar Anette Thommessen mot plasseringa (NOAS – Norsk organisasjon for asylsøkere). Dei meiner Harastølen er for isolert.
18. oktober kjem 100 slitne menn, bosnjakar, via Kroatia, Bergen og vidare til Luster.
18. november kjem 94 av familiemedlemane til flyktningane. Seinare kjem 150 fleire. Til saman budde 323 menneske tett saman. Menneske med store trauma.
Eg fekk oppdrag av ei avis i Bergen å dekke då lustringane skulle vere julenisse for alle dei små borna som nettopp hadde fått ny heim på Harastølen. Bygdefolk hadde samla inn julegåver. Unge lustringar hadde kledd seg ut som nissar og kom med hest og slede inn på tunet. Snøen lava ned i store flak. Smil, latter og glede. Hjarta svulma stolt, berre forstyrra av ein kommentar av ei av dei tilsette på asylmottaket: «Får håpe lustringane hugsar dette om tre– fire månader».
Ho som sa det, hadde mange års røynsle på mottak. Eg vart irritert over at ho kunne vere så pessimistisk, så negativ. Men ho hadde rett.
26. mars 1993 skreiv Bergens Tidende at 240 flyktningar hadde søkt seg vekk frå Harastølen. Kritikken gjekk på maten, på helsetilbodet og at dei kjende seg isolerte. Helvete var laust. Og rykta og historiene når bygdefolket: Dei handlar om mafia, misnøgde folk, vald og kaos.
Minna mine frå denne perioden er vage; mykje fordi eg var på full fart inn i småbarnsperioden, med fødslar i 1991 og 1993. Men også fordi det vart for sårt som lustring å oppleve at det som ein gong hadde vore ein viktig arbeidsplass, eit heilt samfunn, no vart dømt nord og ned.
Ingenting var godt nok for denne gruppa av misnøgde flyktningar, men alle kunne vel forstå at ingen kan halde ut eit tilvere så isolert. Flott utsikt var ikkje nok. Dei var avhengige av å bli køyrt alle stader.
– Kor er kaféen, var eit av dei første spørsmåla dei stilte då dei kom. Det fortel Semir Pusic. Han er psykiater. Han kom sjølv som flyktning frå Bosnia til Norge. I fleire tiår har han drive praksis i Bergen.
NOAS kunne vere med på at Harastølen kunne fungere som transittmottak, men ikkje over lengre periodar. Flyktningane sende i desperasjon brev til kong Harald og bad om hjelp. Somme flykta til Oslo, til Oslo S. Rundt 180 søkte om å flytta attende til Bosnia. Ei eldre kvinne sa ho heller ville død i sin eigen hage i Bosnia enn å leve eit liv på Harastølen.
Lustringane var skuffa. Det som dei var så stolte over, det vart no framstilt nasjonalt som eit helvete; kalla eit «ørnereir i skoddeheimen» av mediefolk frå hovudstaden.
Det er sterke kontrastar å lese overskrifter i media frå denne tida. Februar 1994: Spaltemeter med spaltemeter med «nasjonalorgasme», i form av eit vellukka OL på Lillehammer. Parallelt med krigen i Bosnia og krigen på Harastølen. Flyktningar i harnisk fekk sjefen for den bosniske OL-troppen til å mekle mellom seg og UDI.
I 16 turbulente månader varte epoken med Harastølen som asylmottak. Fleire av romma var blitt ramponert av frustrerte flyktningar; forfallet kunne starte. Deretter vart det stilt. I mange år. No kunne forfallet herje heilt fritt.
Ja, staden var til sals for ei krone. Slik hang det i hop: I 2012 vart det bestemt at alt skulle rivast. Det ville koste mange millionar for eigaren Tinfoss AS. Ein eigar som aller helst ville kvitte seg med bygningane, og behalde verdiane i kraftanlegget og skogen. Våren 2013 vart heile bygningsmassen lagt ut på finn.no. Til sals for ei krone. Eit par frå Lofoten kjøpte det for den summen. Dei måtte fort gje tapt.
Eventyrarar, filmfolk og spøkelsesjegerar. Alle er fascinerte av historia og forfallet.
Skrekkfilmen «Villmark» vart spela inn med Harastølen som location. Dette førte til at fleire ungdomar valfarta dit for å skremme kvarandre. Dess meir forfall, dess betre. Den som heldt ut lengst var trønderen Kristian Nilssen, som etter seks år flytta heim etter at Tinfoss fekk andre friarar på døra.
Denne epoken kan kallast overgangen frå hus for skrømt til nasjonalt kulturminne. For Harastølen nektar å gje tapt. Trass i forfallet over to tiår har personar med makt og pengar slått fast at bygninga kan og bør reddast.
Kulturminnefondet er kome på bana. Fondet har løyvd det største tilskotet dei nokon gong har gjeve; 3,8 millionar kroner. Dei vil forvandle Harastølen frå spøkelseshus til hotell.
«Mens man i andre land klarer å revitalisere kjærlighetsforholdet til sine gamle praktbygg, har vi i Norge fått en lei tendens til å kaste gamle kjærester på dør», sa riksantikvar Jørn Holme ved dette høvet.
No skal staten og investorar bruke millionar av kroner på å pynte brura til ny innsats. Denne gongen som hotell for pengerike kundar.
Med eit budsjett på mellom 40 og 50 millionar kroner skal dei pusse opp bygget utvendig, to etasjar innvendig. I tillegg skal dei setje i stand resepsjon og ein restaurant. Investor og prosjektleiar Terje Svindland satsar på å starte restaurering i september.
Målet er opne dørene for det mest spesielle hotellet i Noreg sommaren 2020.
Kanskje blir Harastølens neste liv det beste.
Status sommaren 2020: Det har vore fleire forsøk på å redde bygget. Luster kommune har ved fleire høve løyvd millionsummar for å hjelpe eigarane, men framleis er det ingen som har booka inn på “hotellet”.
I eit lukka møte 1. juli 2020 godkjende Luster formannskap avtalar om sal av både fallrettar og eigedomen frå konkursbuet Harastølen Holding AS.
– Me skal sikre fleire av bygga på eigedomen, slik at dei kan bli ståande for framtida. I neste omgang vil me då investere i oppussing av interiøret, slik at me kan ha ei form for hotelldrift, sa investor Terje Svindland i eit intervju med Sogn Avis. Svindland håpar no å kunne ønskje dei fyrste gjestene velkomne sommaren 2021.
Artikkelen vart fyrst publisert i papirmagasinet =Oslo, mars 2019.
Reaksjonene på den konservative radiolegendens død har vært like splittet som meningene han selv la opp til i sine radioprogrammer.
Nabolag endrer seg. Det betyr at gatene du og jeg vokste opp i, kanskje ikke er like fulle av liv og røre, som tidligere.
Kun 6 prosent gjør det ikke hver uke.
..og det fins mange som ikke oppfyller kriteriene.
så vi kan kartlegge søppelbransjen.
Det er et sammensurium av selskaper som håndterer søpla di.
Ingen har hittil har klart å få en oversikt over hvem disse er.
Det vil vi gjøre noe med.
